نامگذاری پنجمین روز از دهه کرامت، روز بزرگداشت امامزادگان و بقاع متبرکه به «امام زادگان و بقاع متبرکه، قطب‌های فرهنگی و گره‌گشایی اجتماعی» بهانه‌ای شد تا با دکتر غلامرضا جلالی، مدیر گروه انساب و مفاخر اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در مورد این بزرگواران و اثرات اجتماعی حضور آنان در ایران به گفت‌وگو بپردازیم.

دکتر جلالی می‌گوید: امام‌زادگان به دلیل آشنایی و آگاهی از هویت سیاست‌های حاکمان جور و نزدیکی به مکتب اسلام و آموزه‌های پیامبراکرم(ص) و اهل بیت(ع) در برابر نظام‌های فاسد مقاومت کرده و مردم را به قیام وادار می‌کردند و در این راه گاهی خود به شهادت می‌رسیدند یا گاهی خانواده‌های آنها به اسارت گرفته شده و مشکلات و سختی‌های بسیاری برای آنان به وجود می‌آمد.

او اضافه می‌کند: یکی از اماکنی که آن بزرگواران در طول چند قرن مهاجرت گسترده‌ای به آن داشتند،؛ ایران و مخصوصاً مناطق شیعه نشین، اماکن کوهستانی صعب العبور و مناطقی که مردمانش نسبت به اهل بیت(ع) عشق می‌ورزیدند، بود. مردم ایران به دلیل محبتی که به اهل بیت(ع) داشتند گاهی از آن ها دعوت کرده و پناه‌شان می‌دادند. این نزدیکی و حضور آنان سبب شد در مناطقی مانند دولت‌های علویان طبرستان و یا دوره‌هایی که برای چندین قرن در آن مراکز عمارت و ریاست یا نقابت داشتند مثل منطقه قزوین، همدان، زنجان، ابهر و... با درگذشت خود یا فرزندانشان مزاراتی به وجود بیاید که امروزه آن‌ها که محبوب‌تر بودند را در نقاط مختلف کشور شاهد هستیم. مانند شاه عبدالعظیم حسنی، شاهچراغ یا مزارات بزرگان سادات که در مناطق مختلف وجود دارند. برخی از آنان چون نقیب بودند، نقابت سادات را بر عهده داشتند، یا جزو بزرگان دوره خود تلقی می‌شدند، صاحب کرامت و عرفان بوده و مردمداری می‌کردند، یا از مردم ضعیف حمایت و پشتیانی کرده و اهل علم و دانش و هنر بودند بعد از ارتحال نیز بسیار محبوب مردم بودند و بعد از ارتحال یا شهادت آنان مزاراتی به وجود می‌آمد.

مدیر گروه انساب و مفاخر اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان می‌کند: تعداد مزارات شکل گرفته در ایران بالغ بر چند ده هزار است و تعداد امام زادگانی که قطعیت و سند دارند به چند هزار نفر می‌رسد. امام‌زادگانی که در منابع انساب و نسب‌نامه‌ها حیات‌شان تشریح شده و نویسنده‌های منابع مانند کتاب تهذیب الانساب ابن اثیر یا کتاب شجره مبارکه سادات موسوی عوکانی یا منتقلة الطالبیة، تألیف ابراهیم بن ناصر بن طباطبا؛ در دوره حیات بسیاری از آن بزرگواران زندگی کرده، به سراغ آن ها رفته و به صورت مستند حرف‌های آنان را ذکر کرده‌اند.

دکتر جلالی در ادامه توضیح می‌دهد: مزاراتی که به وجود آمد، به صورت تدریجی توسعه پیدا کرد. هر دوره‌ای برخی امرا و پادشاهان برای بیان دلبستگی خود به خاندان اهل بیت(ع) و تجلیل از امام‌زادگان مزاراتی ساختند. به تدریج معماران، کاشی کاران، کتیبه نویسان، خطاطان، آینه‌کاران، گچ بران و افرادی که صنایع وابسته به معماری مانند صنعت معرق از هنرهای گوناگون مانند نقاشی دیواری و... یاد داشتند برای بیان ارادت خود آن مزارها را تزیین کردند. در نتیجه مزار علاوه بر اینکه خاطره انسانی بزرگوار از دودمان اهل بیت عصمت و نبوت(ع) را حفظ کرد، هنرهای زیادی را در خود نگه داشت. پیام‌های تاریخی مهمی در مزارات یافت می‌شود زیرا بزرگان زیادی در آن جا دفن شده‌اند و خاطره تاریخی منطقه را در خود حفظ کرده است به طوری که امروزه هر که می‌خواهد نسبت به دوره خاصی تامل داشته باشد و تاریخ آن منطقه را مردم شناسی کرده، تاریخ علم منطقه را بداند یا با تاریخ و هنر آشنا شود باید به سمت مزارات و مقابر امام زاده‌ها برود.

این پژوهشگر عنوان می‌کند: پیام‌های گوناگون امام‌زاده‌ها و مزارات آن‌ها برای اهل تخصص قابل فهم است. آن‌ها گوشه‌ای از تاریخ، فرهنگ، تمدن، علم و هنر یک جامعه شناخته شده و در نتیجه در هر دوره‌ای که مردم رشد فرهنگی بیشتری پیدا کرده و از نظر موقعیت زندگی موقعیت مناسب‌تری داشتند به سمت ترمیم و آباد کردن مزارات رفته و برخی از پیام‌ها و اندیشه خود را در آن جا به نمایش گذاشتند. برخی از هنرمندان به خصوص بانوان نیز با بافتن قالیچه‌ها و وقف و نذر آن‌ها به رشد آن اماکن کمک بزرگی کردند. بقاع امام‌زادگان مرکز صنایع دستی و موزه جامع فرهنگی دوره‌های مختلف را در خود جای داده و نشان می دهد و می‌توانیم ابعاد مختلفی از آن را در این مزارات مطالعه کنیم. ضمن اینکه امام‌زادگان در اشاعه دین و هنر و برقراری ارتباطات بین توده‌های مختلف مردم و شاخه های گوناگون فرهنگی نقش آفرین بودند.

او تصریح می‌کند: در کشور مزاراتی داریم که به طور مشترک مورد تقدیس تشیع و اهل سنت است یا مزاراتی وجود دارد که ترک‌ها، فارس‌ها،کردها و عرب‌ها به طور مشترک آن را زیارت می‌کنند. وجود این بزرگواران باعث شده شقاق و فاصله‌ها نادیده گرفته شده و افراد به هم نزدیک شوند به همین دلیل آنان برای ارتباطات اجتماعی اهمیت بسیاری دارند. علاوه بر آن برخی از ادبا در مراثی یا شعرهای خود شخصیت آن‌ها را در دیوان‌های خود منعکس کرده و این امر برای ما علاوه بر اینکه گوشه‌ای از تاریخ ادبیات و نوع دلدادگی انسان ایرانی نسبت به انسان‌های فرهیخته و شیعی گذشته را نشان می‌دهد، کمک می‌کند تا امام زادگان و بقاع متبرکه که قطب‌های فرهنگی شناخته می‌شوند را بهتر درک کنیم.

دکتر جلالی در پایان تاکید می‌کند: گرامیداشت و بزرگداشت امام‌زادگان به ایران اختصاص ندارد و در کشورهای مختلف هم مزارات این بزرگان وجود دارد. ایرانیان پیش از اسلام حتی در دوره مادها، هخامنشیان و ساسانیان و در دوره اسلامی نسبت به حفظ مقابر خود بسیار دقت داشتند و از بررسی بقایای تاریخی و کتیبه‌ها، مزارت شاهان هخامنشی و ساسانی را می‌توان ارزیابی کنیم. مزارات امام‌زادگان و اولیا به عنوان یکی از مراکز اتصالات مردمی و انتقال فرهنگ، هنر، حکمت، عرفان و دین سهم بسیاری در آباد کردن کشور و گره گشایی اجتماعی دارد و سبب می‌شود در روزهای بسیار تلخ تاریخی و شرایط ویژه طبیعی که به همگان تحمیل می‌شود بتوان از پناهگاه‌های معنوی مزارات استفاده کنیم. نمونه نزدیک و ملموس آن ایام کرونا بود. این مزارات پناهگاه بسیاری از افراد بیمار و ضعیف بود و سبب شد افراد با حضور در آن اماکن آلام روحی خود را کاهش دهند.